تعلیم و تربیت(کودکان زیر 7 سال)10

استاد شهیدی

روانشناس کودک و استاد مرکز تربیت مربی کودک و نوجوان حوزه علمیه قم

 

جلسه 10 تاریخ 92/9/25

 

تشویق یا تقویت مثبت

 - موقعیت یا چیزی که به طور طبیعی برای فرد مفید ، جذاب و خوش آیند است و در او ایجاد انگیزه می کند

 - آنچه موجب افزایش رفتار می شود

 

تنبیه ( تقویت منفی ) : بجای کلمه ی تنبیه می گوییم تقویت منفی چون از تنبیه ، تنبیه بدنی به ذهن می آید و آنچه که مذموم هست تنبیه بدنی هست نه اینکه کلا با تنبیه مخالف باشیم بلکه محروم کردن و جریمه کردن هست

 - تعریف :

1-موقعیت یا چیزی که به طور طبیعی برای فرد مضر و ناخوش آیند است

( اگر در غیر مورد تنبیه و تقویت منفی بود ، شایسته نبود که با بچه قهر کرد و این قهر کردن برای بچه مضر هست اما الان که در حالت تقویت منفی و تنبیه هست برای او مضر نیست بلکه این قهر یا بی توجهی روحی مفید هم هست .

درد دار بودن و آزار دهنده  بودن و زجر آور بودن و ناخوش آیند بودن غیر از ضرر دار بودن هست . تعبیر ضرر دار بودن در بحث های روحی و روانشناسی در جایی بکار برده می شود که برای روح بچه مضر باشد در حالیکه در این موارد برایندش اینست که برای بچه مفید هست . اگر مفید نبود و مضر بود ، ما حق نداشتیم دست به تنبیه و تقویت منفی بزنیم ) 

 2- آنچه موجب کاهش رفتار می شود

 

نکته های مهم درباره تقویت کننده ها :

 - اثر تقویت کننده ها برای همه یکسان نیستند

( تقویت یک بچه 14 ساله با بچه  5 ساله فرق می کند . بستنی برای بچه کوچک خوب هست اما بچه بزرگ شاید نه و ... )

 - اثر تقویت کننده ها در هر زمان یکسان نیست

مثلا پیش دوستان هست یا میهمان آمده یا دارد تلویزیون نگاه می کند یا دارد با بچه ها فوتبال بازی می کند و ما به او می گوییم که بیا فلان چیز را به تو بدهم ، او می گوید که نه نمی خواهم ، دارم با دوستانم فوتبال بازی میکنم . لذا اینطور نیست که همیشه بستنی خوردن برای او جذاب باشد یا تلویزیون در مقابل فوتبال برایش جذاب باشد ! بلکه او خودش مشغول تقویت هست

 

 - فاصله میان رفتار و عرضه تقویت کننده

 تقویت آنی / تقویت با تاخیر

تقویت آنی باید اولین رفتارهای بچه برای کار مثبت که می خواهیم انجام دهد یا رفتارهای منفی که برای دفعات اول که می خواهیم انجام ندهد . پس تقویت آنی برای دفعات اول هست که او بفهمد که برای چی دارد تشویق می شود

اما برای بعد از چند بار ، برای اینکه شرطی نشود به تاخیر می اندازیم و به او می گوییم که تو این کارها را انجام دادی و من این جایزه را دادم . این جایزه ی با تاخیر باید تصادفی انجام شود نه بصورت منظم و مرتب

( روش های دیگر اینست که : برای نهادینه شدن یک رفتار خوب ، می توان کارت امتیاز یا حسنه داد و به او بگوییم که وقتی حسنات و امتیازات تو به 50 مثلا رسید من یک دوچرخه برایت می خرم

البته یک نکته هم هست که صبر و تحمل بچه ها برای خود داری از انجام یک کار ، در ازای هر سال سن یک دقیقه هست . لذا سعی نکنیم که وعده ای بدهیم که عملی نکنیم . )

 - محبت تقویت کننده بسیار خطرناک :

یعنی اگر می خواهی بچه را تشویق کنی ، نگو که اگر این کار را کنی دوستت دارم و اگر نکنی دوستت ندارم بلکه بچه همیشه باید احساس کند که ما او را دوست داریم . اگر احساس کند که در بعضی حالات و بعضی وقت ها او را دوست نداریم خیلی برای بچه خطرناک هست . پس ما از این روش و این محبت استفاده نکنیم برای تشویق یا تنبیه.

 

نوع ارائه تقویت :

مثلا یک تراش یا پاک کن می خواهیم به بچه جایزه دهیم ( امتحان و مسابقه را برنده شده است ) روش ما برای دادن جایزه به بچه چگونه است :

 1 - لحن .  همه باید آفرین و تشویق را در چهره ی ما ببینند

( مربی و معلم و روحانی ، جایزه ی خودش را به دیگری واگذار نکند بلکه خودش بدهد . اگر به دیگری بسپاریم و او ندهد ، بچه ها این بدقولی را از قبال ما می بینند )

2 - مقدمه سازی ( اطلاع رسانی )

مثلا بگوییم که آفرین ، این سوال سوال خیلی سخت و مهم بود ، ..فضایی که می خواهیم به بچه جایزه بدهیم را ایجاد کنیم .

3 - پر شور کردن مساله

 

برای نهادینه کردن یک رفتار باید سه مولفه را باید رعایت کنیم :

تقویت کنیم رفتارش را / عادتش دهیم / خوش آیند کنیم برایش

تشویق برای تقویت رفتار شخص ،  خوش آیند بودن یعنی اینکه مثلا بگوییم نگاه کن وقتی این کار انجام می دهی چقدر خوب هست ، چقدر خوش آیند هست

جایزه خوب است اما اینکه چطور بدهیم و برای چه کاری بدهیم و چطور خرج کنیم مهم هست

کتاب تکنیک های فرزند پروری دکتر جهان شاهی فرد کتاب خیلی خوب و مفیدی هست

کتاب اسلام و بازی کودکان آیت الله احمد بهشتی

 

تغییر دادن تقویت ها

 - برای از میان نرفتن یا کم نشدن اثر تقویت ، باید تقویت را عوض کرد

یک جور جایزه ندهیم بلکه جایزه را عوض کنیم

 - از تقویت های مادی شروع کنید و به سوی تقویت های غیر مادی ختم کنید

 - به علت یک رفتار نامناسب تقویتی را که قول داده اید بهم نزنید

 

توصیه هایی در مورد تقویت

  - در یک زمان برای تعداد زیادی از رفتارها تقویت قرار ندهید

مثلا بچه ی ما ممکن است چند تا مشکل دارد ، لباسهایش را با نظم در نمی آورد ، نماز نمی خواند ، حرف زشت می زند ، مسواک نمی زند ، غذا که می خورد کثیف می کند و...

تا زمانیکه دنبال تقویت برای یک رفتار بچه هستیم بدنبال آن به فکر تقویت و تشویق برای رفتار دیگرش نباشیم . تا وقتی نتوانستیم یک رفتار را نهادینه کنیم ، به دنبال کار دیگری نرویم. اگر درست رفتار کنیم می شود نهادینه کرد . او باید تمرکزش روی یک کار باشد تا برایش ملکه شود . اما اگر نتوانستیم یک رفتار را نهادینه کنیم ، این کار را رها کنیم و سراغ رفتار دیگرش برویم

ما باید برای دفعات اول تقویت آنی داشته باشیم . همین ماساژ دادن و ناز و نوازش کردن برای بیدار کردنش برای نماز صبح خودش تقویت آنی هست و خوب است

 

مراحل نماز خوان کردن بچه :

برای بچه صبح بیدار شدن سخت هست اما با نوازش بیدار کردن باعث می شود که خوشش بیاید و کم کم عادت کند و بعد جلوی دیگران تشویقش کنیم و یاد تشویق ها می افتد لذا اگر نوازش های ما کم شود با اون تشویق ها خوشحال هست . کم کم در کنار این موارد و گذشت زمان ، این رفتار در او کم کم نهادینه می شود چون برایش خوش آیند شده است . تقویت های آنی باید تبدیل شود به تقویت های با تاخیر و به مرور  بصورت تصادفی.

 

از شش سالگی باید بچه های خودمان را عادت بدهیم .

عادت کردن بچه خیلی مهم هست . همه ی این کارها و عوامل سبب می شود که به مرور زمان این رفتار برای بچه عادت شود

 - تقویت ها باید به صورت تصادفی و افزایشی برنامه ریزی شوند

 - هماهنگی والدین در نوع تقویت ها ضروری است

 - پدر خیلی در رشد بچه ها نقش دارند . مادر در رشد افقی و پدر در نقش عمودی و تعالی بچه نقش دارند

میانگین حضور پدر در هفته در منزل ، در ایران آمار گرفته اند : 20 دقیقه می باشد

منظور از حضور اینست که پدر با اعضای خانواده ، با همسر و فرزند و ... حرف بزند و تعامل داشته باشد یعنی این حضورش ملموس باشد

  - نیازهای مادی بچه ها را مادران تامین می کنند و نیازهای معنوی را پدران

(  اما این حرف اشکال دارد : به دلائلی : 1 - بهشت زیر پای مادران هست  2 - از دامن زن مرد به معراج رود   3 - روایت داریم که می خواهی زن بگیری نگاه کن به خانواده اش که در چه زمینی رشد کرده چون این زن می خواهد بچه های آینده ی شما را تربیت کند و بچه ی ما به اخلاقیات و رفتارهای مادر و خانواده ی مادرش می رود )

به هیچ عنوان پدر در جلوی بچه ها ، رابطه ی عاشقانه با همسرش برقرار نکند

 

 - می توانید از فرایند تقویت ژتونی استفاده نمایید . ( به مرور امتیازها و کارتها را جمع کنید و بعد به او جایزه دهید )

 نباید پدر و مادر همدیگر را جلوی بچه ها خرد کنند . مثلا پدر به بچه می گوید که بابا آنتن را بیاور ، مادر به بچه می گوید چیه ، براش نیار ، حتما باز می خواهی فوتبال نگاه کنی

بچه باید بفهمد که مدیر خانه مرد هست

مثلا بچه از مادرش اجازه می گیرد که مامان این کار را کنم ؟ مادر بگوید که برو از بابا اجازه بگیر . این یعنی اینکه مدیر خانواده مرد هست

باید حریم ها را نشکنند و خانواده بدانند که مدیر خانه مرد هست

بچه ها از سن 6 الی 7 سالگی باید روابط محرم و نامحرم را یاد بگیرند و مراعات کنند

مثلا ارتباط خود پدر با دختر یا پسر ، همینطور مادر نسبت به پسر و بالعکس . بچه ها یاد می گیرند که این حریم ها و رعایت روابط و محرم و نامحرم ها هم در جامعه هست